Giới trẻ “nghèo” nhất tài sản gì?
Để định vị vững vàng, người trẻ phải tự mình đối diện và giải quyết khủng hoảng lớn nhất – khủng hoảng niềm tin.
LTS: Trong bối cảnh đối mặt với nhiều thách thức, khó khăn, đất nước và xã hội càng cần đến vai trò, sức sống, tài năng của người trẻ để kiến tạo những biến chuyển mới. Đó chính là lý do Tuần Việt Nam tổ chức đề tài Định vị người trẻ thời khủng hoảng.
Mở đầu cho loạt bài này, chúng tôi trân trọng giới thiệu đến độc giả góc nhìn của một người trẻ cũng đang trên hành trình tìm kiếm con đường định vị bản thân trong cuộc sống và sự nghiệp. Tác giả bài viết dưới đây thuộc thế hệ 8X, từng học đại học và có thời gian làm việc tại Việt Nam, hiện đang du học tại Đan Mạch.
Cách đây vài năm, ngôn ngữ thời @ xuất hiện một thành ngữ thông dụng: sống bằng niềm tin. Anh không có tiền – sống bằng niềm tin, anh không có nhà – sống bằng niềm tin, v.v… Đại loại, ý nghĩa của nó là nếu không có một số thứ (hoặc hoàn toàn không có gì), thì anh chỉ có nước lôi niềm tin ra làm vốn sống.
Trớ trêu thay, thứ tưởng như ai cũng có lại là thứ thiếu nhất trong cuộc sống hiện tại. Thế hệ trẻ hiện nay đang đối diện với một cuộc khủng hoảng niềm tin, mà ngoài chính họ ra không ai khác có thể giải quyết được.
“Thế hệ mất mát”
Những ai từng đọc Ernest Hemingway có lẽ đều biết đến Lost Generation – tạm dịch là “thế hệ mất mát”. Cụm từ này chỉ những người đi ra từ Chiến tranh Thế giới thứ nhất và cảm thấy lạc lõng, mất phương hướng trong cuộc sống hiện tại. Với họ, chiến tranh đã phá vỡ hoàn toàn lý tưởng mà họ có trước đó, trong khi niềm tin mới chưa hình thành.
Những thế hệ đứng giữa sự chuyển mình của thời đại thường gặp phải vấn đề về lý tưởng sống như vậy. Đó là lớp thanh niên phương Tây với phong trào hippie trong thập niên 1960-1970, là cuộc nổi loạn của giới trẻ Nhật Bản hơn chục năm trước, hay gần đây nhất là phong trào Chiếm phố Wall trên quy mô toàn cầu.
Giới trẻ Việt Nam ngày nay, đứng trước những thay đổi chóng mặt của cuộc sống và xã hội, cũng không phải ngoại lệ.
Tốc độ phát triển kinh tế, đô thị hóa nhanh chóng, cùng với sự đón nhận cởi mở các giá trị từ bên ngoài đã tạo ra một không gian sống hoàn toàn mới cho giới trẻ. Quan hệ xã hội đã được cởi trói ra khỏi những ràng buộc địa lý, mở hơn, nhưng tất nhiên cũng phức tạp hơn.
Internet trở thành môi trường sống thứ hai của giới trẻ (nếu xét về mặt thời gian sử dụng, có lẽ nó phải môi trường số một). Ở đó, họ trải nghiệm những tự do không rào chắn mà cha ông ngày xưa trong mơ cũng không thể nghĩ đến.
Không gian vật chất thay đổi nhanh chóng khiến nhiều giá trị cũ lụi tàn, hoặc không cũng bị thách thức bởi thời cuộc.
Xã hội đòi hỏi khả năng làm việc thực chất, nhưng hệ thống giáo dục vẫn nặng về khoa cử, thành tích. Chúng ta nói về trọng người tài, nhưng chuyện chạy việc, chạy công chức, chạy biên chế dù không mấy người dám công khai nhưng ai cũng ngầm hiểu.
Chúng ta nói về liêm khiết và chính trực, nhưng tham nhũng và hối lộ ngày càng khó kiểm soát, len lỏi đến cả những hoạt động thường ngày như đi khám bệnh.
Chúng ta tuyên bố đề cao giá trị tinh thần, nhưng thực tế cuộc sống lại trơ trụi như một cô người mẫu nổi tiếng từng phát biểu, “không có tiền thì cạp đất mà ăn”.
Đứng trước những mâu thuẫn đó, thật khó để thuyết phục người trẻ tin theo lời của “người lớn” về giá trị sống. Giới trẻ như bị kẹt giữa hai “làn đạn”, như người đang đi trên dây giữa một bên là di sản niềm tin cũ đang mong manh, một bên là những tư tưởng dẫn đường mới chưa hình thành.
Giới trẻ hiện nay có nhiều cách tiếp cận khác nhau với cuộc khủng hoảng tư tưởng mà có thể chính họ cũng không nhận ra.
Với một số người, giá trị sống ý nghĩa nhất là phải khẳng định được bản thân, theo nhiều cách: tham gia nhiều hoạt động nhất có thể, nỗ lực thăng tiến, hay chỉ đơn giản là kiếm được nhiều tiền. Vì thế nên giai đoạn “khủng hoảng tư tưởng” cũng là lúc xuất hiện nhiều những doanh nhân 8X, 9X thành đạt, dám nghĩ dám làm nhất, những nhà hoạt động xã hội trẻ tuổi xông xáo và nhiệt tình nhất.
Số khác mang trong mình “mầm mống nổi loạn”, muốn bứt phá khỏi khuôn khổ gò bó. Đó là lúc phong trào “phượt” nở rộ, với không gian “xê dịch” thậm chí mở rộng tới những vùng đất xa xôi, như tác giả trẻ Huyền Chip của bộ sách “Xách ba-lô lên và đi”. Lựa chọn “xê dịch” phần nào cho thấy cảm giác muốn tìm về chính mình, được cân bằng trong một không gian sống mới chưa định hình của giới trẻ.
Và cũng có bộ phận giới trẻ lựa chọn bấu víu vào những “giá trị ảo” làm lẽ sống: đó có thể là game online, âm nhạc, hay mạng xã hội. Từ chuyện những “fan cuồng” K-pop đến mức mắng chửi cả bố mẹ, hay những thanh niên sẵn sàng giết người chỉ để có tiền “cày” game, đều bắt nguồn từ sự tha hóa của lẽ sống.
Đi mãi sẽ thành đường
Dù lựa chọn cách sống nào, thì thực tế cũng là giới trẻ đang phải tự mình dò đường đi. Tất nhiên, trong một môi trường mở và thông thoáng hơn, thế hệ trẻ không thể mong đợi xã hội và nhà nước “dắt tay từng bước” như với đứa trẻ lên ba. Bản thân người trẻ cũng không bao giờ mong muốn như vậy.
Nhưng điều đó không có nghĩa là nên bỏ mặc họ đi trên dây khi chưa được học cách giữ thăng bằng. Làm vậy chẳng khác nào đẩy một con chim non chưa đủ lông cánh ra khỏi tổ tập bay.
Thay vào đó, hãy dạy nó cách kiếm ăn, cách tự bảo vệ mình, cách sống với đồng loại trước khi để nó lựa chọn những khoảng trời riêng của mình. Đáng buồn thay, có vẻ như chúng ta đang thiếu cả thời gian lẫn quyết tâm để hiện thực hóa điều đó.
Bên cạnh đó, có một tâm lý rất phổ biến hiện nay cho rằng giới trẻ đang đi lầm đường, không biết phân biệt phải – trái – đúng – sai, và xã hội cần phải tăng cường định hướng hơn nữa cho họ. Bản thân người viết cho rằng cách đó vô tác dụng. Bởi vấn đề của niềm tin phải được giải quyết bởi niềm tin, chứ không phải bằng ép buộc và kiểm soát.
Niềm tin chỉ được xây dựng trên nền tảng những hành động thực chất, những nỗ lực hữu hình. Hành động đó có thể bắt đầu từ những thay đổi trong hệ thống giáo dục, tuyển dụng người tài, cho đến những vấn đề vĩ mô hơn như giải quyết nạn tham nhũng hay gia tăng hiệu quả chính sách.
Không thể nói nhà nước tạo mọi điều kiện cho giới trẻ lập nghiệp, nếu như môi trường kinh doanh của nước ta luôn xếp hạng dưới trung bình trên toàn thế giới (thứ 99/185-theo Báo Cáo Môi Trường Kinh Doanh 2013 của World Bank), và đa phần doanh nhân trẻ phải tự xoay sở để gom vốn mà không hề biết đến sự tồn tại của quỹ hỗ trợ khởi nghiệp.
Không thể nói mở cửa cho người trẻ thể hiện tài năng, trong khi “đường vào” các cơ quan nhà nước vẫn muôn trùng cửa ải đối với những người không thuộc diện “hậu duệ, quan hệ, tiền tệ”.
Và cần hơn cả là niềm tin của thế hệ đi trước vào thế hệ hiện tại. Hãy tin họ như thế hệ thanh niên thời chiến tranh nhận được niềm tin sẽ giải phóng dân tộc và thống nhất đất nước, hay thế hệ Đổi mới sẽ đưa VN thoát khỏi trì trệ. Thế hệ 8X, 9X cũng có đủ năng lực để chèo lái dân tộc đi đến những cột mốc mới.
Tin tưởng đồng nghĩa với việc hiểu rằng giới trẻ hiện nay khác với những người đi trước, và do vậy không thể áp đặt giá trị sống, lối tư duy cũ lên họ. Xã hội chỉ nên tạo ra điều kiện cần giúp họ phát triển thành những người trưởng thành, có lý trí, và đến lúc đó hãy để cho họ tự do suy nghĩ, lựa chọn con đường riêng của mình.
Lỗ Tấn từng nói, trước kia làm gì có đường, người ta đi mãi thì mới thành đường đó thôi. Nếu không để cho giới trẻ khám phá những con đường mới, thì sau này chúng ta lấy đâu ra đường để đi?
[1] Nhiều cách sống: tên cuốn tiểu thuyết của nhà văn 8X Nguyễn Quỳnh Trang.